Güneydoğu Anadolu’da, insanın bulunmuş izleri M.Ö. 600 binlere dek uzanır. Yazının olmadığı, Paleolitik çağın (yaklaşık M.Ö. 2.500.000-10.000) ülkemizdeki en eski buluntuları Gaziantep’te ortaya çıkarılmış. Diyarbakır’daki Hilar ve Hassuni Mağaraları Paleolitik, Epipaleolitik Çağlar’dan kalan öteki miraslar. Üst Paleolitik Çağ’ın son dönemlerinde yaşanan buzul devrinin sona erişi, bir geçiş döneminden sonra milyonlarca yıla yayılan insanlık tarihinde yeni bir dönemin habercisi: Neolitik Çağ.

Neolitik Çağ’ın dünyadaki, şimdilik, bilinen en eski tapınağı yine Güneydoğu Anadolu’da, Şanlıurfa’da. Daha önce görülmedik biçimde yontulmuş hayvan kabartmalarının üzerlerinde bulunduğu, T biçimli dikilitaşlardan oluşmuş tapınak yapıları, 12 bin yıldır anlaşılıp yorumlanacağı zamanı bekliyor Göbekli Tepe’de. Sefer Tepe ve Karahan Tepe, gün ışığına henüz çıkarılamamış neolitik kutsal alan yapılarını bulunduruyor içinde.

Peygamberler Musa ile Şuayb’ın buluştuğu yerde Soğmatar’da, Güneş, Ay ve gezegenlere adanmış pagan tapınaklar; Yavuzeli’nde tarih öncesi mezar Dolmenler; pek çok yere yayılmış tarih öncesinden başlayarak farklı kültür ve uygarlıkların evi ya da mezarı mağaralar; anıtsal ya da kaya kral mezarları; tek tanrılı dinlerin doğuşuyla bu inançlara özgü tapınaklar Güneydoğu Anadolu’yu bugüne taşıyanların, zamana yenilmemiş izleri...

İzler bazen karışıyor! Aynı mekan ya da yerde, kültürlerden yığılarak kalanlar, ancak uzmanların ayırt edebileceği katmanlarda saklı...

“Biz Ezidi’yiz.
Bütün dinlere, peygamberlere, milletlere, insanlara saygımız sonsuzdur.
Her şeyin güzellikle iyilikle olmasını istiyoruz.
Biz Ezidi’yiz.
...
Biz diyoruz iki Şeyh Adiy*gelmiş.
Laleş’deki Şeyh Adiy çok eski değil, daha bin yılı doldurmamış.
Bir de ilk Şeyh Adiy var.
Bizim inancımız 5000 yıla dayanıyor.
...
1980’den önce 70 bin Ezidi’nin yaşadığı söyleniyordu.
Şimdi 1000 belki 1500 kişi kalmış.
...”

“Önce Yezidi gelmiş peygamber olarak. Sonra Zerdüşt.
Yol aynı yoldur.
Biz Yezidi’den gelenler Ezdai diyoruz kendimize.
Allah’ın verdiği kişidir Ezdai.
...
Laleş hep vardı.
Sonra Şeyh Adiy Laleş’e geldi ve bize bir anayasa koydu.
...
Biz başka dinden insanlara, bizden daha önce hürmet veriyoruz.
Diyoruz ki: ‘Yarabbim, Sen bütün dünyaya rahmet et. Sonra bize, Ezidiler’e rahmet et.’
Dünyada 7,5 milyar insan var. Hepsi Allah’ın insanıdır.
Bu dünya herkese aittir, yalnız bize değil. Herkesin rızkı var.

Başkasının rızkına el uzatmak günahtır biz Ezidiler’de.”

İnanışa göre İbrahim Peygamber’in düştüğü yer, Şanlıurfa kent merkezinde bulunan Halil-ür Rahman (Balıklıgöl); Zeliha’nın düştüğü yer de Balıklıgöl’ün hemen yanındaki Ayn Zeliha Gölleri’dir. Göllerdeki balıklar kutsal olduğu için, yenmez ve korunur.

Tümü aynı soydan olan peygamberlerin sayısı kesin olarak bilinmese de Hadis kitaplarındaki bir söyleyişe göre 124 bin, bir başka söyleyişe göre de 244 bin....

Türbe ve Makamlar özellikle kutsal günlerde, her yıl binlerce kişinin akınına uğruyor; adaklar adanıyor, akideler yerine getirilip kurbanlar kesiliyor. İnsanlar bu kutsal kişileri dualarıyla aracı kılıp, Allah’ın mucizelerini umuyor... Viranşehir’de bulunan Eyyub (ya da Eyüp) Peygamber Türbesi’nde yaşanmış bir olay uzun yıllardır burada çalışan, olayın tanığı görevli tarafından şöyle anlatılıyor:
“...Derdine çare bulamayan bir Avrupa’lı kadın babasıyla birlikte geldi ve bir geceyi Eyüp Peygamber’in türbesinde, üzerine kapının kilitlenmesini isteyerek geçirmek istedi. Söylediğine göre, bir hocanın önerisiyle Kuran-ı Kerim’i okumuş, Eyüp Aleyhisselam’ın çileli zor yaşamından çok etkilenmiş, onda çare bulmaya gelmişti. Sabaha kadar orada yalnız kaldı. Ziyaret saati yaklaşınca, onu Türbe’den çıkardım ve Sabır Taşı’nın yanına götürdüm, o okumaya başladı; ben de babasının yanına vardım. Kızını sorunca da birlikte Sabır Taşı’na doğru yürümeye başladık. O sırada kadının bağırtısını duyduk. Hemen yanına koştuk. ‘Baba, şifamı buldum! ...’ dedi.”

Güneydoğu Anadolu’da Musevilik inancından geriye, Gaziantep, Kilis ve Diyarbakır’da bulunan Havra yapıları kalabilmiş...

Gaziantep’te Osmanlı döneminde, Musevilerin yaşadığı Yahudi Mahallesi’nde bulunan tek Havra’nın yapım tarihinin, Halep Salnamelerinde, 1886 olarak kayıtlı olduğu söyleniyor. Kent merkezinde bulunan Havra, restorasyon çalışmaları yapıldıktan sonra, 2013’te, Gaziantep Üniversitesine devredilmiş. Kilis’te bulunan Havra yapısının da 19. yüzyılın ikinci yarısında yapıldığıöngörülüyor. Görünen o ki, Kilis ve Diyarbakır Havraları’nın da onarıma gereksinmesi var.

Vaftiz edilmiş küçük çocuğu kollarına alan Ruhani lider, onu annesine verirken şöyle der:
“...Al, ey anne! Vaftiz edilmiş, kutsal yağla yağlanmış ve kutsal kılınmışçocuğunu; ki bunlara, göklerdeki melekler ve yeryüzündeki insanlar tanık olmuştur....”

Vaftiz, Hıristiyanlık’taTanrı’nın aktif olarak yer aldığına inanılan kutsal ayinlerden (sır) biri. Ortodoks geleneğinde kişiyi suya daldırma ya da Katolik geleneğinde kişinin üzerine su serpme biçiminde yapılıyor. Vaftiz töreninde su; Kutsal Ruh’un hediyesinin lütfunu, günahların affını ve kilisenin bir üyesi olmayı temsil eder. Vaftiz sayesinde, suya batırılan kişi eski günahlı yaşamında ölür, yeni ve pak bir yaşama aklanmış olarak doğar; Baba oğul, Rab Mesih’e kardeş ve göksel meleklere varis olur.

Süryani geleneğinde Vaftiz’in, ilk iki ayda ya da erken yaşlarda yapılmasına özen gösteriliyor. Vaftiz olacak bebek ya da çocuğun kişisel bilgileri kiliseye önceden veriliyor. Karibo ya da Kirve denen Vaftiz babası, çocuğun anne ve babasına en yakın kadın (kız çocuk için) ya da erkek (erkek çocuk için) akrabalar arasından seçiliyor.

“...
Pazar gününü, eksiksiz kutlayana ne mutlu!
Çünkü yasa hayvanlara bile, istirahat etmelerini emreder.
Köleler, işçiler ve mültecilerin de, çalışmamalarını söyler.
...
Pazar günü büyük bir gün olup, müjde taşıyıp ve bizlere iletilmektedir.
O, bizlere Mesih’in kıyametini ve dirilişini anımsatmaktadır.
...”
Süryani Mor Efrem, “On Yedinci Şiir; 115, 119”; “Kutsal Ruhun Kavalı”, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2012

Hıristiyanlığın yedi en temel sırrından biri olan Uharistiya Kutsal Ayin’de; İsa Mesih’in yaşamının, ölümünün, dirilişinin; insanların suç ve kötülükten kurtuluşları uğruna Yahudi Bayramı Fısıh’ta, kuzunun yerine kendini kurban olarak sunmasının ve insanlık adına kanını akıtmasının anısı kutlanır.

Uharistiya Kutsal Ayin’i Güneydoğu Anadolu’da manastır ve kiliselerde her hafta kutlanıyor. Bağlı nüfusun azlığı ve kiliselerin yaşatılması amacıyla, Katolik kiliselerde de Süryani Kadim Ortodoks Kilisesi inançlarına uygun olarak Süryani ruhanilerce yapılan Kutsal Ayin’e, Evanjelik Protestanlar dışındaki Hıristiyan cemaatleri katılıyor.

*1. Uharistiya İncil’in Süryanice çevirisinde kullanılan sözcük, Yunanca’da evharistiya olarak geçer; Türkçe’de teşekkür etmek, şükran sunmak anlamındadır.
2. Kutsal Ayin’in Süryanice dilindeki karşılığı Kurobo Alohoyo.

“...
Allah’a şükret, uyumaksızın dua et ve oruç tut.
Nefsine güzel meziyetler kazandır ki, ebedi ve mutlu hayatı elde edebilesin.
...
Kırk günlük orucunu tut, ekmeğini aç olanlarla paylaş,
Günde 7 vakit namazını kıl, İşay oğlundan (Davut) öğrendiğin gibi.
...”
Süryani Mor Efrem, “Otuz Birinci Şiir; 31, 33”; “...Kutsal Ruhun Kavalı...”, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2012

Süryani geleneğinde, oruç tutma bireyin kendi özgür iradesine bırakılmış. İsa Mesih’in doğumu olan 25 Aralık’tan önceki 15 gün ve diriliş günü Paskalya Bayramı’ndan önceki 50 gün “Büyük Oruç” tutuluyor. Oruç boyunca Süryaniler yemeklerinde yalnızca bitkisel yağlar, tahıl ve sebze kullanır; et, süt, tereyağı ve yumurta gibi hayvansal ürünler tüketilmez. Günümüzde bazı Süryaniler, Büyük Oruç’u iki öğün boyunca hayvansal olmayan yiyeceklerle beslenerek perhiz şeklinde tutabiliyor.

Bunların yanı sıra, yalnızca Süryanilerce tutulan Ninova Orucu, Büyük Oruç’un başlamasından üç hafta önce tutuluyor. Üç güne yayılan bu ibadetlerinde Süryaniler iki gün hiçbir şey yemiyor; oruçlarınıüçüncü gün kilisede yapılan ayinden sonra, getirdikleri yiyeceklerle hep birlikte açıyor.

Süryaniler ayrıca üç gün süreyle Elçilerin Perhizi (26 Haziran), beş gün süreyle Meryemana Perhizi (10 Ağustos) ve Paskalya Bayramı’nı izleyen 50 gün dışında yıl boyunca her Çarşamba ve Cuma günleri, perhiz şeklinde oruç tutuyor.

“...
Selam sana ey Meryem! dedi bana, sesinden irkilmiştim.
Sakin sesiyle beni teselli etti ve şu sözleri bana yönelti:

Yüce’nin gücüüzerine konacak, Kutsal Ruh içine girecek.
Senden doğacak oğlunun da, egemenliği daim olacaktır.
...”
Süryani Mor Efrem, “Onuncu Şiir; 106, 107”; “...Kutsal Ruhun Kavalı...”, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2012

Hıristiyan dünyası her yıl 25 Aralık’ta , İsa Mesih’in doğa üstü doğuşunu Noel Bayramı’yla kutlar.

Süryaniler, Yaldo diye adlandırdıkları bu anlamlı günü kiliselerinde ayinlerle karşılar. Bayram günü olmasının yanı sıra, bu gün Süryaniler için iki nedenle daha da önemli ve anlamlı: Birincisi İsa Mesih’e bağlanmış ilk kavmin bugüne gelen üyeleridir onlar; ikincisiyse bu kutsal doğumun ilk müjdecilerinin Orhoylu (Urfalı) oluşu...

“...
Kilise onu müjdeledi, Rab’bimiz mezardan kalktı diye,
Oğul’un diriliş müjdesinin Şemun’a ulaşmasıçok güzeldi.
...
Bizlere gelen o kişiye övgüler olsun, çünkü kurtuluşumuzu gerçekleştirmiştir.
Onu gönderen Baba’ya şükürler, Kutsal Ruh’a da yücelik olsun.”
Süryani Mor Efrem, “On Yedinci Şiir; 79, 133”; “...Kutsal Ruhun Kavalı...”, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2012

“Rab dirildi!
Gerçekten dirildi!
İyi bayramlar
Sana ve rahmetli ölülerine de”
Süryanilerin karşılıklı Paskalya kutlama sözleri

İsa Mesih’in dirilişinin bayramı olan Paskalya, Süryanilerce de her yıl Mart-Nisan arasındaki bir tarihte hafta boyunca kutlanıyor.

Katı haşlanmış yumurta, Paskalya’nın en önemli simgesi, çünkü Süryani inancına göre; kabuk İsa’nın mezarını, yumurta sarısının ortasındaki canlı nokta İsa’yı, yumurta sarısı bu noktadan saçılan ışığı, yumurtanın beyazı da İsa’nın sarıldığı bezleri temsil ediyor...

Bayram için yumurtaların boyanıp hazırlanması kolay değil [bir sohbetimizde, Maria Teyze (Maria Nuay) yumurtaların renk renk boyanıp hazırlanmasının en az iki tam gününü aldığını söyledi]. Hazırlıklar bununla da sınırlı kalmıyor! Genellikle bayram boyunca süt, yoğurt ve yumurtayla yapılmış yiyeceklerle beslenen Süryaniler için; daşışto (sütlaç), lebeniye ve kliçe (paskalya çöreği) bu bayramın öteki anlamlı yiyecekleri. Örneğin; kliçe İsa’nın bedenini ve bereketi simgeliyor.

Bayramın ikinci günü mezarlık kiliselerinde toplanan Süryaniler, ölüleri için dua ediyor, ardından getirdikleri yiyecekleri orada hep birlikte yiyorlar... Yumurta tokuşturmak mı? O da bayramın neşesi...

“Bilge insanlar her şeye boşverip, bu alemi hiçe saymışlardır.
Günaha düşmemek için, çöllere ve sahralara düşmüşlerdir.

Bu bilge insanlar, servet kazanan o açıkgözlü tamahkarlardan daha fazla aydınlanmışlardır.
Kendi servetlerini tamahkarlara terk ediyorlar, onların hazineleri ise göklerdedir.
...”
Süryani Mor Efrem, “Yirmi Birinci Şiir; 2, 3”; “...Kutsal Ruhun Kavalı...”, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2012

Hıristiyanlık’ta, Ruhanilik (Süryanice’de Kehennüt) derecesine yükselenlere Tanrı tarafından çokça ruhsal hediyeler verildiğine inanılıyor. Süryani Kilisesi’nin düsturunda rahiplik; aziz bir yaşantı olup günahı terk etme, tövbe etme, temiz ve yeni bir hayata başlamak anlamına geliyor. Bir kayda göre, Süryaniler’in Altın Çağı’nda rahip ve rahibelerin sayısı 600 bin’e ulaşmış. Gerçekleştirdikleri mucizeler nedeniyle bazı rahipler Aziz (Süryanice’de Mor ya da Mar) ünvanını almış. Yetişmiş Azizlerin çokluğu yüzünden Süryani Kilisesi’ne de “Azizlerin Annesi” ünvanı verilmiş.

Güneydoğu Anadolu’da, özellikle de TurAbdin’de bulunan pek çok manastır adını o manastırda yaşamış Aziz’den alıyor. Azizler, genellikle yaşadıkları manastırların Azizler Evi ya da Süryanice’deki karşılığıyla Beth Kadişe’de bulunan nişler arasındaki mezarlara gömülmüş.

Bazı manastırların Azizler Evi’nde, o manastırda görev yaparken ölmüş patrik ya da metropolitlere ayrılmış mezar bölümleri de bulunuyor. Süryaniler, özellikle ölüm günlerinde Azizlerin anısına anma ayinleri düzenliyor. Özellikle Manastır yaşamına dahil olanlar, her Akşam Duası’ndan sonra Azizler Evi’ni ziyaret edip dualar okuyorlar.

“Ey ölüm Zaferin nerede?
Ey ölüm dikenin nerede?”
İncil 1. Korintliler 15: 55, Dirilişten Sonraki Beden

Kaynaklara göre, ...Süryaniler için ölüm sonsuz yaşama uzanan bir köprünün başlangıcı, dünyevi acıların bitiş noktası anlamını taşıyor. Geçici dünya yaşamı sırasında İsa’ya iman edenler, bu imanlı yaşamı sürdürenler için “imanlı ölüm”; yeryüzündeki yaşamın karanlık gecelerinden ayrılıp, sonsuz gündüzün egemen olduğu göksel vatana girmektir... Süryaniler ölüm yıl dönümlerinde ve bayram günlerinde ölülerini anmak için mezarları ziyaret eder. Mezar başında tütsü yakılır, mezarın çevresi temizlenir, toprağı sulanır, çiçekler bırakılır. Cenaze yakınları, ölümün üçüncü, dokuzuncu ve kırkıncı günleriyle ölüm yıldönümlerinde, mezarın başında yemek ve helva dağıtırlar...

Proje çekimleri boyunca mezarlık ziyaretleriyle ya da bir Süryani cenaze töreniyle karşılaşamadık. Karşılaşsak bile fotoğraflayabilir miydik? ... İnsanlar, acılarının arasına karışmış fotoğrafçılara izin verirler miydi acaba? ...

“Ne kadar güzelsin, ey görkemlerin anası,
Kiliselerin fahri ve abraşiyelerin başı, patriklerin makamı,
Süryaniliğin bütün büyükleri gömütlerinde yattığı için,
Hoştur gölgelerin ulusun fertlerine.

Sevgin küçük değil yüreğimde,
Alevleniyor ateş gibi,
Düşmanlarımı yıkacağım,
Ve devireceğim sana karşı gelen her gücü,
Gururum olduğun için izzet tacını takacağım başına.”
Metropolit Philoksinos Hanna Dolabani, Safran (Deyrulzafaran) Manastırı İlahisi; TurAbdin-Canlı Kültür Mirası, Hans Hollerweger, 1999

Güneydoğu Anadolu, başta TurAbdin olmak üzere, araştırmalara konu olmuş, üzerine kitaplar yazılmış Süryani mimarisinin benzersiz örnekleriyle dolu. Taş işçiliği hünerlerinin alabildiğine sergilendiği manastır ve kiliselerden yaşayan; ayakta kalan ya da yıkılmaya yüz tutmuş pek çok örnek bölgede bir arada bulunuyor. Süryani gümüş işçiliğinin hünerini sergileyen gümüş dökme kapaklı İnciller’in; basmacılık geleneğini hala yaşatan, 80’lerini aşmış Nasra Teyze’nin (Nasra Şimmes Hindi) el emeği göz nuru ürettiği satro’ların (kilise perdesi) yanı sıra, çeşitli Hıristiyan sembollerle, özellikle de ikonalarla bezenmiş Süryani manastır ve kiliselerinde heykel bulundurulmuyor.

Girdiğiniz yerde, pek çok sembolün yanı sıra heykellerle karşılaşıyorsanız, burası büyük olasılıkla bir Süryani Keldani Katolik Kilisesi’dir. Bölgede, az sayıdaki Ermeni Kilisesi mimarisinin güzel örneklerini de görmek olası. Özellikle son yıllarda yapılan restorasyon çalışmaları, yıkılmaya yüz tutmuş kiliselerin ayağa kaldırılmasında önemli bir adım oldu. Diyarbakır’da bulunan Surp Giragos Ermeni Kilisesi bu adımların bir örneği. Kilise Orta Doğu’daki en büyük Ermeni Kilisesi olma özelliğine de sahip.

Hıristiyan semboller Hıristiyan evlerinin de önemli süsleri...

“Şol cennetin ırmakları
Akar Allah deyü deyü
Çıkmış İslam bülbülleri
Öter Allah deyü deyü
...
Ne dilersen Hak’tan dile
Kılavuzla gir bu yola
Bülbül âşık olmuş güle
Öter Allah deyü deyü”
İlahi, Aşık Yunus

İslamiyet’e göre, Cuma haftanın en mübarek günü; bazı hadislere göre de Cuma Müslümanların haftalık bayramı...
Hz. Peygamber(s.a.v) bir hadisinde şöyle der:
"Güneşin doğduğu en hayırlı gün, Cuma günüdür, Adem o günde yaratıldı, Cennet’e o gün girdi, yeryüzüne o gün indi, tövbesi o gün kabul edildi, o günde öldü, kıyamet o gün kopacak..."

Topluca kılınması farz olan Cuma Namazı’nın yanında “Mübarek Cuma”, dinsel yaşayışa da pek çok şey kazandırır. Çokça salavat getirme, tövbe etme, Kur’ân’ı yüksek sesle, usulünce güzel okuma, sadaka verme, vaaz ve hutbe dinleme, Cuma Namazı’ndan önce ve sonra fazladan namaz kılma, dinen önerilir ve özendirilir. Bu nedenle Cuma günlerinde, ibadetlerin çeşitliliği ve miktarı çoğalır, dindarların ruhsal yaşayışları daha da yoğunlaşır ve canlanır.

Güneydoğu Anadolu’da Cuma günleriyle gelen bu canlılık açıkça görülür.

“...
Ey iman edenler! Cuma günü namaz için çağrı yapıldığı zaman, hemen Allah’ın zikrine koşun ve alışverişi bırakın. Eğer bilirseniz, bu sizin için daha hayırlıdır.
Namaz kılınınca artık yeryüzüne dağılın ve Allah’ın lütfundan nasibinizi arayın. Allah’ı çok zikredin ki kurtuluşa eresiniz.
...”
Kur’an-ı Kerim, Cuma Suresi, 62: 9, 10

Cuma Suresi 9. Ayet’inde geçen, Arapça yazılışıyla “el-cumu’ati” sözcüğü toplamak, bir araya getirmek anlamındaki “cim-mim-ayn” fiil kökünden türetilmiş. Müslümanların öğle saatinde Cami’de toplanıp birlikte Cuma Namazı kılmalarının bir sonucu, daha önce Araplar’ın “Arube” dedikleri haftanın günü Cuma adını almış.

Cuma günü namaz vaktinden 1 saat önce camilerden yüksek sesle okunan Sela, hem müslümanların salavat getirmelerini anımsatır hem de insanlara yaklaşan Cuma Namazı’nı haber verir.

Kur’an-Kerim’in doğrudan emriyle farz olan ve iki rekattan oluşan Cuma Namazı, Müslümanlarca Cuma günü öğle saatinde, yalnız erkeklerin katılımıyla kılınır. Güneydoğu Anadolu’da yaygın olarak bulunan iki mezhep; Şafiler ve Hanefiler, Cuma Namazı’nın iki rekatlık farzını cemaatin en kalabalık olduğu en eski camilerde birlikte kılar. Cuma Namazı için camiye giden kadınlar da kendilerine ayrılan bölümde namaz kılar.

“Allahu Ekber
Allahu Ekber
Allahu Ekber
Allahu Ekber
(Allah her şeyden büyüktür)
Eşhedu enla ilahe illallah
Eşhedu enla ilahe illallah
(Şüphesiz bilirim ve bildiririm ki Allâh’tan başka ilah yoktur)
Eşhedu enne Muhammeden resulullah
Eşhedu enne Muhammeden resulullah
(Şüphesiz bilirim ve bildiririm ki Muhammed Allâh’ın elçisidir)
Hayya alessalah
Hayya alessalah
(Haydi namaza)
Hayya alelfelah
Hayya alelfelah
(Haydi Kurtuluşa)
Essalatü hayrün minen nevm*
Essalatü hayrün minen nevm*
(Namaz uykudan daha hayırlıdır*)
Allahu Ekber
Allahu Ekber
(Allah her şeyden büyüktür)
Lailaheillallah
(Allah’tan başka tanrı yoktur)”
Sünni mezheplerde Ezan’ın Arapça Sözleri (Ülkemizde Ezan Arapça okunuyor; Türkçe sözler parantez içinde verildi.)
*Yalnızca Sabah Ezanı’nda okunur.

İslamiyetin yayılmasıyla Müslümanlara namaz vaktini haber vermenin güçleştiği yıllarda, soruna çare aranmış ama çözüm hemen bulunamamış. Kaynaklarda belirtildiğine göre, o sıralarda Hazrec kabilesinden Abdullah b. Zeyd gördüğü rüyayı O’na anlatınca Hz. Muhammed (s.a.v.): “İnşallah bu hak bir rüyadır. Rüyada öğrenmiş olduğunu Bilal’e öğret! O, bunları söyleyerek ezan okusun. Zira onun sesi seninkinden daha gürdür.” der. Hz. Muhammed’in (s.a.v.) bu isteğiyle Bilal-ı Habeşi, Namaz çağrısı Ezan’ı, Medine’de (622) bir damın üzerinden ilk kez okur.

Sabah, Öğle, İkindi, Akşam ve Yatsı Namazları’nın çağrısı, günlük ibadetin hatırlatıcısı ezanlar farklı müzik makamlarına da sahip: Sabah Saba Dilkeşhaveran; Öğle Rast; İkindi Hicaz; Akşam Segah; Yatsı Uşşak, Bayati ya da Neva...

“Ey iman edenler! Namaza kalkacağınız zaman yüzlerinizi, dirseklere kadar ellerinizi ve -başlarınıza mesh edip- her iki topuğa kadar da ayaklarınızı yıkayın ... Allah size herhangi bir güçlük çıkarmak istemez. Fakat o sizi tertemiz yapmak ve üzerinizdeki nimetini tamamlamak ister ki şükredesiniz.”
Kur’an-ı Kerim, Maide Suresi, 5: 6

Farz olarak emredilmiş bir ibadet olan Abdest; vücudun belirlenmiş bölümlerini, tarif edilmiş usule göre yıkama ya da mesh etme yoluyla yapılan bir temizliktir. Müslümanlar, Abdest alarak bedensel ve ruhsal kirliliklerinden arınırlar. Abdest almada ve Abdest’in bozulması konularında Sünni mezhepler arasında farklılıklar bulunuyor.

Güneydoğu Anadolu’da, cami avlularını süsleyen Şadırvanlar Abdest alacakların mekanına dönüşüyor.

“Güneşin zevalinden (öğle vaktinde Batı’ya kaymasından) gecenin karanlığına kadar (belli vakitlerde) namazı kıl. Bir de sabah namazını kıl. Çünkü sabah namazı şahitlidir. Gecenin bir kısmında da uyanarak sana mahsus fazla bir ibadet olmak üzere teheccüd namazı kıl ki, Rabbin seni Makam-ı Mahmud’a ulaştırsın. De ki: ‘Rabbim! (Gireceğim yere) doğruluk ve esenlik içinde girmemi sağla. (Çıkacağım yerden de) beni doğruluk ve esenlik içinde çıkar. Katından bana yardımcı bir kuvvet ver.’ “
Kur’an-ı Kerim, İsra Suresi, 17: 78-80

“Cennete giden yollar, mescitlerden geçiyor. Mevlâ hep kullarını, secdelerde seçiyor.”
Ömer KİRAZLI’ya ait bir Veciz

İslam inancının Kelime-i Şehadet, Zekat, Oruç ve Hac’cın yanında beş temel farzından biri olan Namaz; Kur’an-ı Kerim’de pek çok ayetle emredilmiş. Adabı Hz. Muhammed’in (s.a.v.) Sünneti’yle sabit olmuş Namaz, Rab’bin huzuruna duruş ve gönül dünyasında huzura eriştir Müslümanlar için. Camilerde cemaatle kılınan namazlar; birlik, beraberlik, kardeşlik ve dayanışmayı güçlendirir. Namaz, bireyin içe dönüşüne ve derin bir nefis hesaplaşmasına olanak sunar, toplu kılındığında ona sosyallik de katar.

Müslümanlar; Sabah, Öğle, İkindi, Akşam, Yatsı olmak üzere, Farz ve Sünnet’lerden oluşan rekatları içeren beş vakit Namaz kılar. Namazların Farz ve Sünnet’lerinin kabulünde, rekat sayılarında, kılınış biçiminde ve okunan dualarda Sünni mezhepler arasında farklılıklar da bulunabiliyor: Yatsı Namazı’nı Farz ve Sünnetleri’yle Hanefiler 10 rekat, Şafiler 6 rekat olarak kılıyor. Her iki mezhep de Yatsı Namazı’nı 3 rekatlık Vitir Namazı’yla bitiriyor. Bu beş vakit Namaz’da, Hanefiler her gün toplam 40, Şafiler 36 rekattan oluşan Namaz ibadeti yapıyor.

Ramazan!.. İnançların en yoğun yaşandığı ay!.. Rahmet, merhamet... Günahlardan bağışlanmanın yolu. Bireysel iç hesaplaşmanın aracı...

Hz. Peygamber’in (s.a.v.) Kur’an’ı Cebrail’le karşılıklı okuması, Kur’an’ın inmeye başlaması (Kadir Gecesi), Oruç tutulması, Teravih Namazları’nın kılınması, Kadir Gecesi’nin kutlanması gibi önemli ibadetler hep Ramazan ayında gerçekleşir.

Bedenin maddi manevi arınması olan, kardeşlik duygularının gelişmesini; paylaşımların çoğalmasını sağlayan Oruç ibadeti, takvimin durumuna göre 29 ya da 30 gün boyunca tutulur... Sahur, uykunun en tatlı olduğu zamanda uyanmak demektir... İftar insanları aynı sofrada buluşturan, coşkulu anlardır... Verilen Zekat, Sadaka ve Fitre yardımlaşma ve dayanışmayı çoğaltır... Ramazan gecelerinde kılınan, Teravih namazları, yediden yetmişe herkesi yakınlaştırır...

Güneydoğu Anadolu’da camilerden yükselen dua sesleri , günden geceye ulaşıyor Ramazan boyunca... Bazı kentlerde Ramazanlar gerçekten çok canlı yaşanıyor. Özellikle son yıllarda, örneğin Şanlıurfa’da, yaşamdaki canlılık, Sahur sonuna hatta Sabah Namazı’na dek sürüyor. Hemen her ilde toplu İftar yemekleri veriliyor. Ramazan boyunca her akşam İftar yemeği verenlerin arasında tarikatlar ve dernekler de bulunuyor. Zikir ibadetleri çoğalıyor. Halkın ziyaret edebilmesi için çıkarılan Sakal-ı Şerif için uzun kuyruklar oluşuyor. Türbe gibi kutsal mekanları ziyaret edenlerin sayısı birkaç kat artıyor.

Proje çekimleri sırasında Şanlıurfa’da bazen bir evde, bazen bir toplu yemekte, biz de İftar’lara katılma fırsatı yakaladık. Sofraları süsleyen geleneksel yemekleri tattık. Ancak altını çizmeliyiz ki Şanlıurfa’da, çiğköfte İftar sofralarının baştacı.

Müslümanlarca mübarek olan Kadir Gecesi hakkında, Kur’an-ı Kerim, Kadir Suresi, 97: 1-5. ayetleri şöyle diyor:
“Şüphesiz, biz onu (Kur’an’ı) Kadir gecesinde indirdik. Kadir gecesinin ne olduğunu sen ne bileceksin! Kadir gecesi bin aydan daha hayırlıdır. Melekler ve Ruh (Cebrail) o gecede, Rablerinin izniyle her türlü iş için iner de iner. O gece, tan yerinin ağarmasına kadar bir esenliktir.”

Güneydoğu Anadolu’da Kadir Gecesi, Müslümanların kuşkusuz sabaha dek süren ibadetleriyle yaşanıyor. Kur’an ve dua sesleri göklere yükseliyor.

Proje çekimleri sırasında daha önceki yıllarda da Kadir Gecesi zamanı Bölge’de bulunduğumuz zamanlar olmuştu. Ama 3 Ağustos 2013’te kutlanan Kadir Gecesi’nde Şanlıurfa’da karşılaştığımız kalabalık, o güne dek görülmüş bir şey değildi bizim için.

Hz. Peygamber (s.a.s) bir hadisinde şöyle der: "Cuma’da bir saat vardır, hangi müslüman kul namaz kılar olduğu halde bu saate rastlar da Allah’tan bir şey isterse, Allah istediği şeyi ona mutlaka verir." Saat-ı icâbe* inancı; inananları Cuma günü boyunca dikkatli ya da tetikte olmaya ve daha çok ibadet etmeye yöneltir.

İslamiyette gün akşamdan başlar, izleyen gündüzün akşamına kadar sürer. Bu nedenle Cuma gecesi, Perşembe’yi Cuma’ya bağlayan gece kabul edilir. Güneydoğu Anadolu’da; Kadiri, Rufai, Şazeli, Nakşibendi, Mevlevi gibi tarikatlara bağlı olanlar, bu kutsal gecede de bir araya gelirler, inaçlarına uygun şekilde sessiz ya da bendir ve ilahiler eşliğinde sesli zikir ibadetleri yaparlar. Bu ibadetler kutsal olan Kandil geceleri, Kadir Gecesi ve Bayram Arifeleri’nde de yinelenir.

* Duaların kabul olduğu ve insanlarca gizli ve gaybı olan, Cuma gününde bir vakit.

(Gayb: duyu organlarıyla, hesapla, tecrübeyle anlaşılmayan şey.)

Müslümanlar Ramazan’ın sonunu bayramla karşılar. Hicri takvimin Şevval ayının ilk üç gününde kutlanan Ramazan Bayramı, ilk günün sabahında, yalnızca erkeklerin kıldığı Bayram Namazı’yla başlar. Namaz’ın sonu şenlik gibidir. Müslümanlar sarılarak bayramlaşır, dargınlar barışır, kardeşlik, sevgi büyür. Kutlamalar komşu ve yakınların ev ziyaretleriyle sürer.

Güneydoğu Anadolu’da Bayram sevinci en az bir hafta önce başlıyor. Bazı yerlerde Bayram alışverişi için pazarlar bile kuruluyor, çarşılar renklenip kalabalıklaşıyor. İkram yapma, güzel, temiz, yeni giysiler giyinme vazgeçilmezleri oluyor bayramların.

Arife günü (Bayram’dan önceki gün) bazı tarikatlar, bayram sabahı verilecek yemek hazırlıklarıyla meşgulken, bazıları da zikir ibadetleriyle, bütün gece uyumuyor. Bayram sabahı ikram edilecek yemeğin hazırlıkları akşamdan başlıyor, pişmesi sabahı buluyor. Toplu yemeklerin geleneksel yemeği Tirit. Özbek Pilavı da bayrama özgü pişirilen yemekler arasında. Namaz’dan sonra kutlamaların ardından topluca yemek yeniyor. Binlerce kişinin katıldığı tarikat davetlerinde yemekler yeniliyor, sohbetler ediliyor.

Evlere gelince, örneğin Gaziantep’te Yuvalama, Şanlıurfa’da etli ve üzümlü pilav, zerde, Cizre’de ev baklavaları (yemeklerin yanı sıra) konuklara ikram edilenler arasında. Çocuklar için hazırlanmış bayram eğlencelerini de unutmamak gerekir.

Kurban Bayramı, Hicri takvimin Zilhicce ayının 10. gününden başlayarak 4 gün süreyle kutlanır. Bayram Namazı’yla başlayan Bayram, Namaz çıkışındaki kutlamalarla sürer.

Güneydoğu Anadolu’da Kurban Bayramı’nın yaklaştığını, her yerde karşınıza çıkan hayvan pazarlarından anlarsınız. Bu pazarları ilginç kılansa hayvanı satın almak üzere yapılan pazarlıklardır. Birbirlerinin elini tokalaşırca tutan ve aşağı yukarı sallayan alıcı ve satıcı, ancak anlaşabildiklerinde ellerini bırakırlar. Bu alışveriş, bazen öngördüğünüzden çok daha uzun sürebilir.

Güneydoğulular, Ramazan Bayramı’nda olduğu gibi, Arife gününden başlayarak bu bayram boyunca da ibadet, yemek dağıtımı, ziyaret, ikram gibi geleneklerini sürdürüyorlar.

Kur’an-ı Kerim’de sünnetten söz edilmese de, İslam geleneğinin önemli ve ayrılmaz bir parçasıdır sünnet. İslam’da sünnetin nasıl yapılacağı, geleneklere göre düzenlenir.

Güneydoğu Anadolu’da bebekler genellikle yedi-sekiz günlükken sünnet ediliyor. Sünnet düğünleri bazı yerlerde hala yapılıyor olsa da düğün yerine yaygın olarak davetlilerin katıldığı Mevlid toplantıları düzenleniyor.

Türbe ziyaretlerinde Türbe’ye dua edilmesi dinen çok sakıncalı bulunuyor; Türbe’de dua etmekse o kadar olumsuz karşılanmıyor.

Güneydoğu Anadolu’da çok sayıda Türbe bulunuyor. Ziyaretçiler, sağlıktan evliliğe çeşitli kişisel sorunlarına çözüm arıyor ya da hayalleriyle ilgili isteklerinin gerçekleşmesini diliyorlar.

Şırnak, Kozluk, Midyat gibi yerleşimlerde, yılda bir kez topluca Türbe ziyareti yapmak, yüzlerce yıldır süren bir gelenek. Türbelerde adak* ya da akika** kurbanı kesmek ya da buralarda Mevlid okutmak da süregelen gelenekler arasında bulunuyor.

Güneydoğu Anadolu’da Sahabeler’in yanısıra, Hz. Peygamber nezdinde yer bulmuş Veysel Karani’nin de bir Külliyesi, Siirt’in Baykan İlçesi’ne bağlı Ziyaret Köyü’nde bulunuyor. Kaynaklara göre, Hz. Peygamber bir hadisinde; “Beni ziyaret etmek imkânına erişemediğinizde, kardeşim Veysel Karani’yi (Makamını) ziyaret ediniz.” der. Çevredeki pek çok kişi, özellikle ekonomik durumu iyi olmayan kişiler, yedi yıl boyunca her yıl yedi hafta olmak üzere, Veysel Karani Külliyesini ziyaret ederek hacı olduklarınainanıyorlar. Halk arasında bu, “Yoksulların Hac’cı” olarak anılıyor.

* Adayan kişinin kestiği kurban. Adak bir koşulun gerçekleşmesine bağlanmışsa, ancak bu koşul gerçekleştiğinde kesilebilir. Adak kurbanının etinden adak sahibi, geldiği nesilden aile büyükleri, çocukları ve torunları yiyemez, zengine de yediremez.

** Yeni doğan çocuk için şükür amacıyla kesilen kurbana denir. Bu kurbanının etinden ve derisinden, kurban sahibi dahil herkes yararlanabilir.

İslamiyette ölüm, Allah’ın emridir.

Yıkanıp kefenlenen naaş, tabut içinde Cami’ye getirilir. Genellikle Öğle ya da İkindi Namazı’nın ardından İmam’ın eşliğinde kılınan Cenaze Namazı’nda ölene rahmet ve hayır duaları edilir, Fatiha Suresi okunur. Sonra da mezarlıkta yine dualarla defnedilir. Aile, akraba, dost ve yakınlar defin ritüeline eşlik ederler... Ardından taziye ziyaretleri başlar. Ölünün arkasından Kur’an, özellikle de Yasin Suresi, daha sonra da mevlid okunması bir gelenektir.

Gözümüzle görmedik ama, Güneydoğu Anadolu’da, bazı köylerde Akşam ve Yatsı Namazları’nın ardından da Cenaze defni yapıldığını işittik!?

Bölge’de taziye çok önemli bir ölüm geleneği. Ziyaretlerin yapılmasını kolaylaştırmak için büyük kentlerde Taziye evi denen mekanlar bulunuyor. Erkekler taziyeleri bu evlerde, kadınlar da evlerinde kabul ediyor. Taziyelerde ölenin ardından dualar okunuyor, tesbihler çekiliyor. Bu ritüel genellikle üç gün sürüyor. Örneğin Şanlıurfa’da üçüncü günün akşamında Mevlid okunuyor. Ziyaretçilere taziye evlerinde mırra ikram edilmesi ya da yemek ikramı Bölge’deki adetlerden. Kırsal’da da kadınlar ve erkekler farklı evlerde taziye kabul ediyorlar.

Cizre’de, cenazenin defniyle birlikte kurulan çadırda, üç hoca üç gün boyunca mezarlık başında dua okuyor. Yine aynı günlerde cenaze yakını erkekler, üç gün boyunca Sabah ve İkindi Namazı’ndan sonra mezarlık ziyareti yaparlarmış.

“Yalancı dünyaya konup göçenler
Ne söylerler ne bir haber verirler
Üzerinde türlü otlar bitenler
Ne söylerler ne bir haber verirler

Kiminin başında biter ağaçlar
Kiminin başında sararır otlar
Kimi masum kimi güzel yiğitler
Ne söylerler ne bir haber verirler
...”
Yunus Emre, “Ah Ölüm” Şiiri’nden Alıntı

“Kerbela çölünden sakin mi geldin
Ne yaman firgatli ötersin turnam
İmam Ali katarına uyuban
Kırkların semahın tutasın turnam
...
Alinin avazı sende bulundu
Ne yaman ötersin bağrım delindi
O pirden bir haber alda gel şimdi
Gönlümün gamını atasın turnam
...
Dedemoğlu durmuş hattını yazar
Oturmuş ak devin bendini çözer
Mecnun Leyla için çölleri gezer
Can ver ki canana yetesin turnam”
Dertli Divane, “Kerbela Çölünden Sakin mi Geldin” Semah’ından Alıntı, Şanlıurfa Yöresi

Kadın ve erkek ayrımı olmaksızın herkesin eşit şekilde ibadete katılması Cem törenlerinin en önemli özelliği. Düzenli olarak yapılan Birlik Cemi ibadetleri Güneydoğu Anadolu’da, genellikle Perşembe’yi Cuma’ya bağlayan gece yapılıyor. Ancak bazı zamanlarda gündüz yapılan Cem ibadetleri de bulunuyor. Bayramlarla ilgili olarak yapılan Cemler’in tarihleri önceden biliniyor. Bunun dışında kalan Cemler, istek ya da gereklilik durumunda yapılıyor.

Turna... Göçen ulusların sembolü, Güneş’le bağlantılı kuş... Alevi inancında Ali’nin simgelerinden biri... Turna’nın uçuşunu anlatır Semah... Cem ibadetlerinin ayrılmaz bir parçası olan Semah bağlama eşliğinde uygulanan bir ritüel. Kadın ve erkeğin birlikte döndüğü Semah; inanca göre, insanın maneviyatıyla yüzleşmesi ve maddi dünyadan uzaklaşması, bu yolla Allah’a yaklaşmasıdır.

Bölge’de, Cem ibadetlerinin tümü Cem Evleri denen bir apartman dairesi ya da bir köy evinde gerçekleşiyor. Aleviler özelikle kentlerde, tıpkı öteki ibadethaneler gibi bağımsız Cem Evleri yapılabilmesi için uzun zamandır çaba gösteriyor.

Camiler... Müslümanların ibadet yerleri...
İbadet yeri için Kuran-ı Kerim, Hadisler ve ilk tarihsel kaynaklar, aslında "secde edilen yer" anlamındaki Mescit sözcüğünü kullanmış. Arapça "el-mescidül-câmi" sözünden kısaltılmış bir ad olan Cami bir araya getiren toplayan, kaplayan yer anlamına geliyor.

Güneydoğu Anadolu’da, Müslümanlığın ilk zamanlarındaki ibadet yerleri daha önce de tapınak olarak kullanılmış mekanlardan dönüştürülen Camiler olmuş: Gaziantep’te Kurtuluş Cami; Diyarbakır’da Ulu Cami; Şanlıurfa’da Ulu Cami, Fırfırlı Cami; Mardin’de Ulu Cami, Şehidiye Cami; Batman’ın Kozluk İlçesi’nde Hıdır Bey Cami bu özelliğe sahip, hala yaşayan Müslüman ibadethaneleri.

Ayrıca Eyyubi, Selçuklu, Akkoyunlu ve Osmanlı döneminden kalma çok sayıda cami hat sanatının eşşiz örnekleriyle ya da çini işlemeleriyle bezenmiş, olağanüstü taş yapı mimarileriyle kentleri süslüyor. Cumhuriyet dönemi ve günümüz cami yapılarını da ekleyince kentlerin, ilçelerin, köylerin hemen hepsinde, beş vakit ezan seslerinin yükseldiği minareler göğe doğru uzanıyor. Güneydoğu Anadolu’da Camiler’den duyulan yalnızca Ezan değil; Kutsal günlerde Şanlıurfa, Cizre gibi kentler Kur’an ve dualarla bürünüyor.

İslam mimarisinin bölgede öne çıkan önemli yapıları arasında Medreseler, Mevlevihaneler, Kasteller (camilerin yakınında bulunan şadırvan; çeşme) ya da bazı türbe yapıları da bulunuyor.

İnananların en önemli rehberi kutsal kitaplar...
Bazen bir Süryani yazı ustasının elinden çıkmıştır sayfalar, bir gümüş ustası bezemiştir kapağını İncil’in...

Hat sanatının bir ustası döşeyivermiştir Kur’an-ı Kerim için mürekkebi yaldızı...

Bazen çok eski bir el yazması, bazen boya kokusu üstünde matbaa baskısı. Bazıları kocaman, bazıları minicik... Hepsi de insan için...

Güneydoğu Anadolu’da inanç çeşitliliği evlere, dükkanlara ve sokaklara da yansıyor. Bu yansımanın en belirgin aracı semboller. Yalnızca ibadethanelerde değil evlerde, çok eski bazı yapılarda, sokaklarda, dükkanlarda, çarşılarda pek çok sembolle karşılaşmak olası.

Örneğin büyük kentlerin eski mimariye sahip müslüman evlerinde Hacı evlerinin kapısını Hac’ca gidildiğini gösteren simgeler süslüyor. Ya da bir dükkanı, bir otelin lobisini süsleyen Alemler görmek olası. Allah ya da Besmele yazılı pek çok süs eşyası, ya da Kabe görüntüsü işlenmiş halılar, fotoğraflar müslüman inanışın süs eşyaları arasında yer buluyor. Aleviler Hz. Ali’nin, Pir Sultan’ın ya da Hacı Bektaşi Veli’nin ana konu olduğu süs eşyalarını tercih ediyor.

Hıristiyanlar da, ev ya da işyerlerini, ana konusu İsa, Meryem, Azizler olan ikonlar, resimler, porselen heykeller ya da basmaların yanı sıra çok çeşitli boylarda ıstavrozlarla süslüyor.

Sembolik açıdan belki de en sade süslemelere Yezidi evlerinde rastlanıyor. Çoğu zaman horozu andıran tavus kuşu heykeli ya da resmi; Ahura Mazda konulu süs eşyaları; nadiren de Laleş’teki tek Tapınak’tan bir gravür ya da Şeyh Adiy konulu bir resim bu süsler arasında yer alıyor.

“Memleketim, memleketim, memleketim,
ne kasketim kaldı senin ora işi,
ne yollarını taşımış ayakkabılarım,
son mintanın da sırtımda paralandı çoktan
                                   Şile bezindendi.
Sen şimdi yalnız saçımın akında,
İnfarktında yüreğimin,
            alnımın çizgilerindesin memleketim,
memleketim,
memleketim.”
Nazım Hikmet, “Yine Memleketim Üstüne Söylenmiştir” Şiiri’nden Alıntı

Sınırlar ayırıyor akrabaları Güneydoğu’da.

Projemizin ilk yıllarında tanık olmuştuk, sınırlarda bekleşen insanlara. Bayramlardan birinde konuk ediyordu Suriyeli akrabalarını Güneydoğulular. Bir sonraki Bayram’da da konuk oluyorlardı onlara.

Elleri, kolları, bavulları hediyelerle; yürekleri, hasret, coşku ve sevinçle dolu bekleşiyordu insanlar, sınır kapılarında.

Sonra! O günler artık çok geride kaldı!

Evliliğe giden yol kız istemeyle başlıyor. Söz kesme, nişan ve kına gecesi bu sürecin ana uygulamaları. Dini nikah bu sürecin olmazsa olmazı. Müslümanlarda dini nikah; imamlar tarafından, adete göre kız evinde, camilerde ya da son zamanların bir geleneği olarak örneğin Şanlıurfa’da resmi nikah töreni kapsamında Nikah Salonu’nda ve davetlilerin önünde, İslam geleneklerine uygun olarak kıyılabiliyor. Bazı yörelerde resmi nikah ve imam nikahının önceliği yer değiştirebiliyor. Dini nikahın ayrılmaz bir parçası olan Mehir erkeğin kadın için biçtiği ve kadının kabul etmesinin şart olduğu (aksi halde nikah geçersiz oluyor) bir değerin maddi ifadesidir, örneğin 12 reşat altını gibi...

Tek eşliliğin esas olduğu Alevilik’te de İslam geleneğine uygun olarak dini nikah, kesinlikle resmi nikahtan sonra, Dede tarafından kıyılıyor. Ancak bu nikahın duası Alevi inancına uygun olacak şekilde biraz daha değişik. Eskiden yaygın olmakla birlikte Mehir geleneği bazı yerlerde Alevi dini nikahlarında hala uygulanabiliyor. Alevilerin yaygın bir başka uygulaması da kızın hazırladığı çeyizin tam bir listesinin çıkarılması, maddi karşılığının hesaplanıp yazılması, hatta bazen sözleşme gibi hazırlanması.

Düğünlerin geçmişteki müzik aletleri, özellikle kırsalda, yalnızca davul ve zurnaydı. Midyat ve çevresinde buna Nahora denen bir tür kemençeyi de eklemek gerekir. Kentlerde yöresel farklılıklar olsa da tambur, kanun, keman, bağlama davul-zurnaya eşlik ederdi. Günümüzde düğünlerde davul-zurna yer bulsa da, asıl eğlence org’un öne çıktığı orkestralar eşliğinde yaşanıyor.

Günümüzde, modernleşmenin etkisiyle geleneksel düğünlerin yerini salon düğünlerini almış. Meydanlarda yapılan düğünlerle karşılaşmak Bölge’de artık pek de rastlanan bir görüntü değil.

Düğün geleneğiyle ilgili olarak bir not da Ezidi’ler için koymak gerekiyor. Kimi Ezidiler için düğün sırasında davul-zurna çalınması hoş karşılanmadığından, yalnızca def (erbane) çalınıyor; kimileri için de davul-zurnasız düğün olamıyor.

“İsa şu karşılığı verdi: ‘Kutsal Yazılar’ı okumadınız mı? Yaradan başlangıçtan İnsanları erkek ve dişi olarak yarattı.’ Ve şöyle dedi: ‘Bu nedenle adam annesini babasını bırakıp karısına bağlanacak, ikisi tek beden olacak.’
Şöyle ki, onlar artık iki değil, tek bedendir. ...”
İncil Matta 19: 4-6; Boşanmayla İlgili Soru

Hıristiyanlığın yedi temel sırrından biri de evlilik antlaşması. Kilisede Ruhani lider kadın ve erkeğin evlilik antlaşmasını takdis eder; hayatlarını kutsal bir bağla birleştirir.

Süryani geleneğinde, kilisede yapılan evlilik töreninin sonuna doğru, Ruhani lider geline ve damada taç takıyor ve onları kral ve kraliçe ilan ediyor.

“Memleket isterim
Gök mavi, dal yeşil, tarla sarı olsun;
Kuşların çiçeklerin diyarı olsun.

Memleket isterim
Ne başta dert ne gönülde hasret olsun;
Kardeş kavgasına bir nihayet olsun.

Memleket isterim
Ne zengin fakir ne sen ben farkı olsun;
Kış günü herkesin evi barkı olsun.

Memleket isterim
Yaşamak, sevmek gibi gönülden olsun;
Olursa bir şikayet ölümden olsun.”
Cahit Sıtkı Tarancı, “Memleket İsterim” Şiiri

Gün Güneş’e sarılır da ısınır ya! İşte öyledir Güneydoğulu’nun sıcaklığı.

Bir dost gülümseme, içten bir “Merhaba!”, bir bardak kokulu çay, bir fincan mırra, bir koyu sohbet...

“Merdiven yolların kaç basamaktan oluştuğundan, kemer kavislerinin açı derinliğinden, çatıların hangi kurşun levhalarla kaplandığından söz edebilirim sana; ama şimdiden biliyorum, hiçbir şey söylememiş olacağım sonunda. Zira bir kenti kent yapan şey bunlar değil, kapladığı alanın ölçüleri ile geçmişinde olup bitenler arasındaki ilişkidir: ... Bir saçağın eğimi ve aynı pencereye süzülen bir kedinin o saçak üzerinde kayarcasına yürüyüşüdür; ...Hikayesini yüzüncü kez birbirlerine anlatan o üç yaşlı adamdır.

Anılardan akıp gelen bu dalgayı bir sünger gibi emer kent, ve genişler. ... Oysa kent geçmişini dile vurmaz, çizik, çentik, oyma ve kakmalarında zamanın izini taşıyan her parçasına, sokak köşelerine, pencere parmaklıklarına, merdiven trabzanlarına ... yazılı geçmişini bir elin çizgileri gibi barındırır içinde.”
İtalo Calvino, “Görünmez Kentler” Romanı’ndan Alıntı

Dağlarla, ovalarla bezeli bir coğrafyada, iki nehrin çevresinde şekillenir yaşam Güneydoğu’da. Bir Fırat bir de Dicle... Çok uzun bir geçmişin hikayeleri gizlenir akarken öyküler düşleten sularına, köyüne, kentine, toprağına...
Eskidir, çok eskidir kentler, hatta bazen köyler... Ne kadar direnebilmişse modernizme o kadar ayaktadır eski şehirler.

Yaşam pek renklidir bu coğrafyada, benzemez birbirine... Her kentin kültürü ve yaşayışı ayrılır ötekinden. Taşın ve inancın şiiridir Mardin. Kültürler beşiğidir, coşkuludur Diyarbakır. Mistisizm kokar buram buram Şanlıurfa. Gaziantep’te hepsi bir arada... Hoşgörünün ve sevginin kentidir Adıyaman. Batman petrol kentidir. Fakir Haccı’nın evidir Siirt, yayılır dağlık alana. Nuh’un gemisi buradadır derler Şırnak için. Yenidir il oluşu sınır kenti Kilis’in...

Çarşıları ünlüdür kentlerin. Kalabalıktır. El işi bakırlar, göz nuru telkariler, sanat eseri cam altılar... Baharatlar, tütünler, rengarenk ışıl ışıl kumaşlar, poşiler... Halıcılar, terziciler, ayakkabıcılar, keçeciler, kuşçular ve daha niceleri yer alır çarşılarda... Kimi yerde gümüşten hac kolyeler süsler camekanları... Kiminde Alemler yükselir boy boy bakır, pirinç, bronz. Boy boy uzunlukta satılır tesbihler ve rastlamak zordur tesbih çekmeyene...

Fırınlar dolar taşar tepsilerle... Çarşılar yaşar kentte, kentliler yaşatır çarşıları...

Bir de o güzel Kahvehaneler; Gümrükhan, Tahmis, Hasanpaşa ve bir fincan menengiç...